Jak już kiedyś pisałem, Chroberz to nie tylko zabytki i ciekawe miejsca, ale także wartościowi ludzie. Ludzie którzy zapisali się w historii regionu, ale także, a może przede wszystkim, w historii naszego kraju. Jedną z takich osób, której sylwetkę chciałbym pokrótce przybliżyć, jest pisarz Józef Morton.
Urodził się 19 lipca 1911 roku w Chrobrzu. Rodzice pisarza Jan i Genowefa byli rolnikami. Mieszkali przy obecnej ulicy Podzamcze (poniżej kościoła). Józef miał jeszcze czworo rodzeństwa; Zofię, Józefę, Marię i Władysława. Naukę przyszły pisarz, rozpoczął w szkole powszechnej w rodzinnym Chrobrzu. Po jej ukończeniu uczęszczał do pińczowskiego gimnazjum, gdzie zdał maturę. Nauka w Pińczowie pochodzącego z rolniczej rodziny dziecka, była nie lada wyzwaniem. Nie tylko dla samego dziecka, ale i rodziców, którzy musieli odpowiednio zaopatrzyć młodego sztubaka. Józef złożył maturę w 1932 roku. W okresie nauki w Pińczowie rozpoczął swoją przygodę z pisaniem. Dyrektorowi Gimnazjum Wasilewskiemu na pytanie „Morton, co będziesz robił, kiedy otrzymasz maturę?” odpowiedział „Panie Dyrektorze, ja będę pisarzem”. W tym czasie powstawała już nowela „Klimkowe tamy”.
Ulica Podzamcze w Chrobrzu przy której urodził się i wychował pisarz -(fot. autor)
Po ukończeniu szkoły średniej trafił do szkoły podchorążych w Kielcach. Niestety słaby stan zdrowia Józefa uniemożliwił mu związanie swojego zawodowego życia z wojskiem. Jednak pobyt w Kielcach zaowocował debiutem literackim na łamach poczytnej „Gazety Kieleckiej”. Pierwszym opublikowanym utworem Mortona było krótkie opowiadanie „Podsłuchane”. Natomiast pierwszą pracę zawodową Józef podjął w Urzędzie Skarbowym w Olkuszu. Monotonia tego zawodu na pewno miała wpływ na to, że pisarz w 1934 roku wyjechał do Warszawy, gdzie podjął studia na wydziale prawa Uniwersytetu Warszawskiego. Tutaj z pomocą przyszedł margrabia Wielopolski. Jak pisze siostra pisarza Józefa, dziedzic Chrobrza dał Mortonowi list polecający na nocleg i wyżywienie w stolicy, a także umożliwił wstęp do pałacowej biblioteki o każdej porze.
Ojciec pisarza - Jan Morton (arch. rodzinne)
Ciągłe problemy finansowe młodego pisarza uniemożliwiły mu ukończenie studiów. W tym czasie mocno zaangażował się w działalność literacką. Na łamach dziennika informacyjno-politycznego „Czas” opublikował „Klimkowe tamy” oraz fragmenty „Spowiedzi” (opublikowana w formie książkowej w 1937 roku).
W roku 1939 ukazała się powieść „Wawrzek, syn Wawrzyńca”. Po wybuchu II wojny światowej, Morton najpierw przebywał w Warszawie i okolicach, odwiedzając okazyjnie Chroberz. W kolejnych latach wojny przeniósł się na stałe w rodzinne strony. Podczas pobytu na Mazowszu zetknął się z ruchem oporu, w działalność którego czynnie włączył się podczas swojego pobytu w Chrobrzu. W 1944 roku pod wpływem swojego szkolnego kolegi Franciszka Kucybały z Wojsławic, wstąpił do Polskiej Partii Robotniczej, związany był również z działalnością Armii Ludowej w okresie Republiki Pińczowskiej. Został nawet powołany na stanowisko komisarza do spraw majątków obszarniczych.
Mortonowie przy żniwach w Chrobrzu - rok 1939 (skan z książki "7 Źródeł")
Po wyzwoleniu Ponidzia znalazł się w gronie osób tworzących Powiatową Radę Narodową w Pińczowie, a także zajmował się zabezpieczaniem podworskich dóbr kultury, co w tamtym okresie nie było sprawą łatwą, a przy zetknięciu ze stacjonującymi w budynkach dworskich czerwonoarmistami wręcz niebezpieczną.
W okresie II wojny światowej Józef Morton nie próżnował jeśli chodzi o pisanie. Wtedy to powstała powieść „Inkluzowe wiano” oraz nigdy nie opublikowany w całości „Człowiek z gliny”. W 1945 roku został redaktorem naczelnym kolejno „Gazety Kieleckiej” oraz „Tygodnika Powszechnego”. W lipcu tegoż roku wyjechał z Chrobrza do Warszawy gdzie tworzył i był redaktorem naczelnym gazety „Chłopskie Drogi”. Współpracował także z gazetą „Wieś” i „Trybuną Wolności”.
Dzwonnica przy kościele w Chrobrzu, w której rozgrywa się jedna z pierwszych przygód "małego ancykrysta" (fot. autor)
W 1961 roku Józefa Mortona powołano na stanowisko kierownika Muzeum Jana Kochanowskiego w Czarnolesie. Funkcje tą sprawował do roku 1969. Część jego twórczości z okresu powojennego ukazała się w książce „Klucz bożej Klementyny”, a kolejne wydawane były jako osobne publikacje; „Apassionata”, „Mój drugi ożenek”, „Kamila, czyli spowiedź dziewczęcia”, „Ucieczka z raju”, „Wielkie kochanie”, „Całopalenie”, „Dzieła zebrane; Zapomniana wieś, Polowanie, ...” oraz wiele publikacji w ówczesnych czasopismach.
Okładka książki „Wielkie przygody małego ancykrysta”
Moimi ulubionymi książkami Mortona są dwie skrajne gatunkowo pozycje, a mianowicie „Wielkie przygody małego ancykrysta” oraz „Całopalenie”. Pierwsza z nich zaliczana do gatunku literatury dziecięcej i młodzieżowej. Dla mnie książka genialna, którą w szkole podstawowej przeczytałem jednym tchem. I do dzisiaj, obok „Robinsona Crusoe”, „Przygód Tomka Sawyera”, czy też „Chłopów” należy do moich ulubionych tytułów. „Wielkie przygody....” to historia chłopca w wieku 13 lat, którego nieprawdopodobne przygody, osadzone w scenerii rodzinnej wsi (Chroberz) i okolicznych wiosek, przyprawiają o ból głowy jego rodziców, na co dzień pochłoniętych ciężką pracą w polu u dziedzica. Psoty małego Zybuły zmuszają go do ucieczki z rodzinnej miejscowości i odtąd rozpoczyna się jego wędrówka, pełna dramatycznych przygód. W książce odnajdziemy miejsca, które dzisiaj możemy odwiedzić w Chrobrzu (tematyczna ścieżka śladami „małego ancychrysta” po miejscowości np. dla uczniów, nie była by chyba złym pomysłem); dzwonnica – najczęściej wymieniana w notkach biograficznych pisarza, park dworski, pałac Wielopolskich, kąpielisko nad Nidą, stara szkoła i wiele innych. Dla młodego czytelnika poleciłbym jeszcze opowiadania opublikowane pod wspólnym tytułem „Polowanie”. Bardzo dobrze się je czyta.
Drugą z wymienianych książek, biegunowo różną od pierwszej jest czterotomowa powieść „Całopalenie”, którą Morton z licznymi perypetiami pisał 7 lat! Traktuje ona o pierwszych, trudnych latach po II wojnie światowej. We wsi Robowice rabowany jest majątek podworski, nasilają się konflikty wynikające z przynależności do różnych organizacji partyzanckich (AL i AK), które kończą się krwawymi porachunkami. Autor wplótł w fabułę wątki przeniesione wprost z rodzinnej miejscowości. Książka zdecydowanie dla starszego czytelnika.
Okładka książki "Całopalenie"
Najważniejsze pozycje z twórczości Józefa Mortona dostępne są w bibliotece w Chrobrzu i bibliotekach w całym kraju, ale nie tylko. Ku mojemu zaskoczeniu w Bibliotece Narodowej Australii w Canberze (National Library of Australia) znalazłem zbiór powieści Mortona wydanych przez Ludową Spółdzielnię Wydawniczą w 1981 roku. Niektóre dzieła zostały przetłumaczone na inne języki np. „Inkluzowe wiano” wydano w języku słoweńskim, a „Mój drugi ożenek” w bułgarskim.
Powieść Mortona „Mój drugi ożenek” doczekała się nawet ekranizacji. 11 marca 1964 roku miała miejsce premiera filmu w reżyserii Zbigniewa Kuźmińskiego (znanego m.in. z ekranizacji powieści Elizy Orzeszkowej „Nad Niemnem”). Autorem scenariusza był sam pisarz oraz reżyser Kuźmiński. W obsadzie aktorskiej znaleźli się znani dziś aktorzy, np. Mariusz Dmochowski (znanego z filmów „C.K. Dezerterzy”, „Lalka”, „Piłkarski Poker”), Katarzyna Łaniewska (serial „Plebania”, komedie „Galimatias, czyli Kogel-mogel II" oraz „Kogel-mogel”), Janusz Kłosiński I („Czterej pancerni i pies”, „Janosik”, „Nie ma mocnych”), Wojciech Duryasz („Młode wilki”, „Vinci”, serial „Przepis na życie”, „Wiedźmin”), Andrzej Krasicki („Poszukiwany, poszukiwana”, „Znachor”, „Nie lubię poniedziałków”). Jako ciekawostkę nadmienię że autorem muzyki do filmu jest Krakowianin Adam Walaciński, który był również kompozytorem muzyki do filmu „O dwóch takich, co ukradli Księżyc”, w którym zagrali bracia Lech i Jarosław Kaczyńscy. [Film można pobrać z serwisu chomikuj.pl]
"Mój drugi ożenek" (fot. palac.chroberz.info)
Józef Morton w swoim bogatym dorobku pisarskim posiada również dialogi do filmu „Mam tu swój dom”, w którym zagrał Ryszard Pietruski (znany m.in. z takich kultowych filmów jak „Brunet wieczorową porą” oraz „Rejs”). Dramat „Pan doktor” doczekał się nawet wystawienia na deskach Państwowego Teatru Ziemi Krakowskiej im. L. Solskiego w Tarnowie.
U schyłku życia pisarz ciężko chorował. Jak mówiła jego siostra Józefa w wywiadzie dla innego pisarza rodem z Chrobrza – Henryka Kawiorskiego: „Płakał i żalił się, że odeszli jego przyjaciele z Jerzym Andrzejewskim i Jerzym Putramentem. Tylko Miłosz pozostał. Chwalił dobrą opiekę w chorobie i wciąż marzył i tęsknił, i opowiadał o swoim Chrobrzu...”.
Pisarz zmarł 24 października 1994 roku w Warszawie. Pochowany został w rodzinnym Chrobrzu.
Pogrzeb Józefa Mortona (skan z książki "7 Źródeł")
Za swój dorobek dla kultury polskiej, a także pracę społeczną na rzecz kraju został odznaczony, m.in. Orderem Sztandaru Pracy II klasy, Krzyżem Partyzanckim, Medalem Zwycięstwa i Wolności. Otrzymał także nagrodę III stopnia Ministra Kultury i Sztuki w 1962 roku za powieść „Mój drugi ożenek” oraz dyplom i odznakę Za Zasługi dla Kielecczyzny (1965), Literacką nagrodę miasta Kielce (1966), a także w tym samym roku Medal XXX – lecia PRL.
Sentencja na grobie pisarza "Non omnis moriar" - "Nie wszystek umrę" (fot. autor)
W Ośrodku Dziedzictwa Kulturowego i Tradycji Rolnej Ponidzia - Pałac Wielopolskich w Chrobrzu znajduje się „Galeria regionalna” poświęcona lokalnym twórcom. Wśród sylwetek prezentowanych zwiedzającym, jest postać Józefa Mortona. W gablotach wystawiono część dorobku literackiego pisarza, a na ścianie portret Mortona autorstwa Anny Chojnackiej. W 2011 roku w pałacu odbyła się uroczystość upamiętniająca 100 – tną rocznicę urodzin pisarza. W programie uroczystości znalazły się prelekcje, prezentacja filmu „Mój drugi ożenek” oraz odsłonięcie rzeźby nawiązującej do tytułu powieści „Wawrzek, syn Wawrzyńca”. Autorem rzeźby jest działoszycki artysta Wojciech Socha. W roku 2010 przed budynkiem Szkoły Podstawowej w Chrobrzu ustawiono i uroczyście odsłonięto obelisk upamiętniający pisarza.
Ekspozycja poświęcona Józefowi Mortonowi która znajduje się w Pałacu Wielopolskich w Chrobrzu (fot. autor)
Pomnik poświęcony Józefowi Mortonowi przed Szkołą Podstawową w Chrobrzu (fot. autor)
Jest bohaterem licznych prac magisterskich oraz rozpraw naukowych o literaturze Kielecczyzny. Jako pierwszy i jedyny jak do tej pory Chrobrzanin z urodzenia, trafił do Encyklopedii Powszechnej PWN oraz na stałe zapisał się w historii literatury powszechnej jako najwybitniejszy przedstawiciel nurtu pisarstwa o wsi XX wieku.
Wybrana twórczość Józefa Mortona:
- Opowiadanie „Podsłuchanie” („Gazeta Kielecka”) – debiut pisarza.
- Zbiór wierszy „Twarzy spoza mroku”.
- „Klimkowe tamy”.
- „Spowiedź”.
- „Wawrzek syn Wawrzyńca”.
- „Inkluzowe wiano”.
- „Człowiek z gliny” (opublikowana tylko we fragmentach).
- „Wielkie dni”.
- Nowela „Irena”.
- Opowiadanie „Zgniłek”.
- Opowiadanie „Bydlę nie człowiek”.
- „Dziury w płocie”.
- „Zapomniana wieś”.
- Opowiadanie „Bidula”.
- Opowiadanie „Dwie kuropatwy”.
- „Wielkie przygody małego ancykrysta”.
- „Mój drugi ożenek”.
- Dramat „Karola”.
- Dramat „Pan doktor”.
- „Kamila, czyli spowiedź dziewczęcia”.
- „Ucieczka z raju”.
- „Wielkie Kochanie”.
- „Apassionata”.
- „Całopalenie”.
Najważniejsze daty z życia pisarza:
1911 r. – urodził się Józef Morton.
1918 r. – podjęcie nauki w szkole powszechnej w Chrobrzu.
1932 r. – Józef zdaje maturę w pińczowskim gimnazjum.
1933 r. – podjęcie pracy w Urzędzie Skarbowym w Olkuszu.
1934 r. - rozpoczęcie studiów na Uniwersytecie Warszawskim.
1936 r. – Morton przerywa studia.
1937 r. – Nagroda Młodych PAL.
1938 r. – ślub z Wierą Hodorowicz.
1944 r. – wstępuje do PPR i AL.
1945 r. – zostaje redaktorem naczelnym „Gazety Kieleckiej”, zakłada „Chłopską Drogę”.
1947 r. – umiera mama pisarza.
1950 r. – „Inkluzowe wiano” zostaje przetłumaczone na język słoweński.
1955 r. – w wieku 67 lat zmarł tata Józefa.
1961 r. – obejmuje posadę kierownika Muzeum Jana Kochanowskiego w Czarnolesie.
1962 r. – Nagroda Kultury i Sztuki.
1964 r. – ekranizacja powieści „Mój drugi ożenek”.
1966 r. – Medal XXX – lecia PRL.
1968 r. – Wystawiony zostaje dramat Mortona „Pan doktor”.
1969 r. – pisarz rezygnuje z funkcji kierownika muzeum w Czarnolesie. Ślub z Leokadią Wysocką.
1976 r. – ukazała się jedna z największych powieści Mortona „Apassionata”.
1980 r. – pisarz zaczął pracę nad najobszerniejszą swoją powieścią – „Całopaleniem”.
1988 r. – Nagroda „Zielonego Sztandaru” za powieść „Całopalenie”.
1989 r. - umiera Wiera Hodorowicz (11.11). Pochowana na cmentarzu na Woli w Warszawie (cmentarz prawosławnym. Sektor 97).
1989 r. - umiera Wiera Hodorowicz (11.11). Pochowana na cmentarzu na Woli w Warszawie (cmentarz prawosławnym. Sektor 97).
1994 r. – umiera Józef Morton.
Autor: Paweł Bochniak, 
Autor dołożył wszelkich możliwych starań, aby prezentowane treści były prawdziwe i oparte na faktach oraz aby nie naruszały praw osób trzecich. W przypadku jakichkolwiek wątpliwości proszę o kontakt pod adresem: Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie w przeglądarce obsługi JavaScript. Kopiowanie i wykorzystywanie materiałów w całości bądź we fragmentach zawartych w artykule bez wiedzy autora zabronione.
Zwracam się do naszych Internautów o pomoc w zbieraniu informacji dotyczących Chrobrza, jego historii, miejsc i ludzi. Jeśli posiadacie jakieś wiadomości czy też zdjęcia lub dokumenty, to proszę o kontakt: Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie w przeglądarce obsługi JavaScript.. Stwórzmy razem kompendium wiedzy o Chrobrzu!
Dziękuje również osobom, które już się zgłaszają na pewno wzbogaci to naszą wiedzę o Chrobrzu. Jeszcze raz dziękuje!